De rechtvaardigheidstheorie van John Rawls uitgelegd

De Amerikaanse filosoof John Rawls (1921–2002) is één van de meest invloedrijke politieke denkers van de 20e eeuw. Zijn theorie van rechtvaardigheid, zoals uiteengezet in zijn hoofdwerk A Theory of Justice (1971), biedt een antwoord op de fundamentele vraag: hoe kan een samenleving rechtvaardig worden ingericht? Rawls probeerde een moreel fundament te ontwikkelen waarop sociale instellingen gebaseerd kunnen worden om een eerlijke en rechtvaardige samenleving te creëren. Dit artikel gaat in op de kernprincipes van zijn theorie en hoe deze relevant blijven voor hedendaagse politieke filosofie.

Rawls’ Theorie van Rechtvaardigheid

De basis van Rawls’ theorie is het idee van “rechtvaardigheid als eerlijkheid” (justice as fairness). Volgens Rawls moeten de principes van rechtvaardigheid worden vastgesteld onder omstandigheden van onpartijdigheid, waarin niemand bevoordeeld of benadeeld wordt. Hij stelt dat sociale en economische ongelijkheden alleen rechtvaardig kunnen zijn als ze in het voordeel werken van de minstbedeelden. Rawls ontwierp hiervoor een gedachte-experiment genaamd de “oorspronkelijke positie” (original position), waarin rationele individuen beslissingen nemen achter een “sluier van onwetendheid” (veil of ignorance).

De Sluier van Onwetendheid

De sluier van onwetendheid is een concept dat centraal staat in Rawls’ theorie. Het is een hypothetische situatie waarin individuen niet weten welke positie zij zullen innemen in de samenleving. Ze kennen hun geslacht, ras, talenten, sociale klasse of andere persoonlijke kenmerken niet. Onder deze omstandigheden, waarin iedereen gelijk is en onpartijdig, moeten mensen nadenken over de principes van rechtvaardigheid die ze zouden willen dat de samenleving volgt. Volgens Rawls zouden mensen in deze situatie altijd kiezen voor een samenleving waarin de rechten van de meest kwetsbaren worden beschermd, omdat niemand weet of hij of zij zelf tot die groep zal behoren.

Het Eerste Principe: Gelijke Vrijheden

Rawls stelt twee fundamentele principes van rechtvaardigheid voor. Het eerste principe is dat elk individu recht heeft op de meest uitgebreide set van fundamentele vrijheden, zolang deze vrijheden verenigbaar zijn met de vrijheden van anderen. Dit omvat klassieke vrijheden zoals vrijheid van meningsuiting, vrijheid van religie en het recht op een eerlijk proces. Deze fundamentele rechten mogen volgens Rawls niet worden opgeofferd om economische voordelen te behalen.

Het Tweede Principe: Gelijkheid en Ongelijkheid

Het tweede principe van Rawls, ook wel het difference principle genoemd, richt zich op sociale en economische ongelijkheden. Ongelijkheden zijn volgens Rawls alleen gerechtvaardigd als ze in het voordeel zijn van de minstbedeelden in de samenleving. Daarnaast moeten ongelijkheden verbonden zijn aan posities en functies die openstaan voor iedereen onder voorwaarden van eerlijke gelijkheid van kansen. Dit principe probeert een balans te vinden tussen vrijheid en gelijkheid: terwijl Rawls erkent dat ongelijkheden onvermijdelijk zijn, moeten deze ongelijkheden zo worden ingericht dat ze de zwaksten in de samenleving ten goede komen.

De Oorspronkelijke Positie en de Sluier van Onwetendheid

John Rawls introduceerde het concept van de “oorspronkelijke positie” als een hypothetisch uitgangspunt voor het bepalen van rechtvaardige regels en wetten binnen een samenleving. Dit gedachte-experiment veronderstelt dat rationele individuen samenkomen om de basisprincipes van hun toekomstige samenleving te bepalen. In deze positie bevinden zij zich achter de zogenaamde “sluier van onwetendheid,” waardoor ze niets weten over hun toekomstige plaats in die samenleving.

De reden dat deze sluier zo belangrijk is, is dat het voorkomt dat mensen wetten of regels opstellen die in hun eigen voordeel werken. Omdat niemand weet wat hun sociale klasse, geslacht, capaciteiten of zelfs hun ideeën over het goede leven zullen zijn, moeten zij regels bedenken die iedereen in gelijke mate ten goede komen. Het enige wat zij weten in de oorspronkelijke positie is dat ze allemaal rationele wezens zijn die in een samenleving moeten leven en dat iedereen gelijke rechten verdient.

Gelijke Vrijheden en het Morele Kompas

Achter de sluier van onwetendheid zouden mensen volgens Rawls altijd kiezen voor een samenleving waarin fundamentele vrijheden zoals vrijheid van meningsuiting, religie en eigendom voor iedereen gegarandeerd zijn. Dit komt voort uit het idee dat niemand de kans wil lopen in een samenleving te belanden waar zij benadeeld worden door een gebrek aan fundamentele rechten. Het morele kompas achter de sluier is er één van onpartijdigheid en gelijkheid. Mensen zouden niet kiezen voor wetten of regels die bepaalde groepen systematisch uitsluiten, omdat ze het risico lopen zelf tot een van deze groepen te behoren.

Het Eerste Principe: Gelijke Basisvrijheden

Het eerste principe van Rawls stelt dat iedereen recht heeft op een gelijk aantal basisvrijheden. Dit principe geeft prioriteit aan burgerlijke en politieke rechten, zoals vrijheid van meningsuiting, vrijheid van vereniging en het recht op persoonlijke eigendom. Deze vrijheden vormen de fundamenten van een rechtvaardige samenleving en mogen nooit worden opgeofferd voor economische of andere voordelen. Volgens Rawls is de garantie van deze vrijheden essentieel voor het waarborgen van een samenleving waarin iedereen gelijke kansen heeft om een volwaardig leven te leiden.

Wat belangrijk is in dit principe, is dat Rawls deze vrijheden ziet als ondeelbaar en onschendbaar. Ze mogen niet ondergeschikt gemaakt worden aan economische efficiëntie of het vergroten van het collectieve welzijn. Rawls plaatst de bescherming van fundamentele vrijheden boven alle andere overwegingen, omdat hij gelooft dat het verliezen van deze vrijheden leidt tot een onrechtvaardige samenleving.

Het Tweede Principe: Eerlijkheid in Ongelijkheid

Het tweede principe van rechtvaardigheid dat Rawls formuleert, heeft twee componenten. De eerste component is het verschilbeginsel (difference principle). Dit beginsel stelt dat economische en sociale ongelijkheden alleen gerechtvaardigd zijn als ze in het voordeel zijn van de minstbedeelden in de samenleving. Ongelijkheden in rijkdom en macht zijn volgens Rawls onvermijdelijk, maar deze ongelijkheden moeten zo ingericht zijn dat ze de meest kwetsbare groepen in de samenleving helpen.

De tweede component van dit principe is eerlijke gelijkheid van kansen. Dit betekent dat iedereen, ongeacht zijn of haar achtergrond, dezelfde kansen moet hebben om posities en functies te bereiken in de samenleving. In een rechtvaardige samenleving mogen sociaaleconomische factoren zoals afkomst, ras of geslacht geen belemmeringen vormen voor iemands vermogen om succes te behalen. Dit idee sluit aan bij het moderne streven naar gelijke rechten en kansen voor iedereen, ongeacht persoonlijke omstandigheden.

Kritiek en Invloed van Rawls’ Theorie

Hoewel de theorie van Rawls veel lof heeft gekregen, is er ook aanzienlijke kritiek op geleverd. Eén van de belangrijkste kritieken komt van libertaire filosofen zoals Robert Nozick, die in zijn werk Anarchy, State, and Utopia (1974) stelde dat Rawls te veel nadruk legt op verdelende rechtvaardigheid en te weinig op individuele vrijheid. Nozick betoogde dat Rawls’ principes van herverdeling van middelen in strijd zijn met persoonlijke eigendomsrechten en de vrije markt. Voor Nozick is rechtvaardigheid vooral een kwestie van het respecteren van individuele vrijheid en eigendom, en niet van het proberen ongelijkheden actief te corrigeren.

Daarnaast wordt er soms opgemerkt dat Rawls’ sluier van onwetendheid een onrealistisch uitgangspunt is, aangezien mensen in de praktijk altijd hun eigen belangen en positie in de samenleving zullen verdedigen.

De Relevantie van Rawls’ Theorie in de Hedendaagse Samenleving

De rechtvaardigheidstheorie van John Rawls heeft een blijvende invloed gehad op de manier waarop moderne samenlevingen nadenken over sociale rechtvaardigheid en de inrichting van politieke en economische systemen. Veel van Rawls’ ideeën zijn terug te vinden in beleid dat gericht is op het verbeteren van de levensomstandigheden van de minstbedeelden en het waarborgen van gelijke kansen voor iedereen.

Het verschilbeginsel speelt bijvoorbeeld een grote rol in het debat over herverdelingsmechanismen zoals progressieve belastingen en sociale vangnetten. In veel Europese landen, waaronder Nederland, zijn dergelijke herverdelingssystemen ingebed in het sociale beleid. Ze streven ernaar om economische ongelijkheden te verzachten en sociale mobiliteit te bevorderen, precies zoals Rawls voorstelde. Hoewel dit beleid vaak controversieel is, blijft het idee dat ongelijkheden alleen gerechtvaardigd zijn als ze in het voordeel werken van de minstbedeelden, een moreel en politiek argument dat niet gemakkelijk te negeren is.

Kritiekpunten in Hedendaags Perspectief

Ondanks zijn invloed zijn er ook in de moderne context kritieken op Rawls’ benadering. In een geglobaliseerde wereld, waar economische ongelijkheden niet alleen binnen landen bestaan maar ook tussen landen, rijst de vraag of Rawls’ theorie voldoende aandacht besteedt aan internationale rechtvaardigheid. Hoewel Rawls zelf een vervolgwerk schreef over internationale rechtvaardigheid, The Law of Peoples (1999), blijft zijn oorspronkelijke theorie vooral gericht op rechtvaardigheid binnen afzonderlijke naties.

Daarnaast worden Rawls’ ideeën soms bekritiseerd in het licht van de huidige neoliberale economische structuren, waarin ongelijkheden in rijkdom en kansen verder toenemen. Critici betogen dat de theorie van Rawls, hoewel normatief krachtig, niet altijd een praktische oplossing biedt voor de complexiteit van moderne kapitalistische systemen.

De Filosofische Impact en Erfenis van John Rawls

John Rawls wordt vaak geprezen om zijn vermogen om abstracte filosofische principes toepasbaar te maken op de concrete problemen van de samenleving. Zijn invloed reikt verder dan de academische wereld en heeft talrijke politieke en juridische denkers geïnspireerd. Zijn rechtvaardigheidstheorie wordt in veel hedendaagse discussies over ethiek, politiek en rechtvaardigheid nog steeds aangehaald als een ijkpunt.

Rawls’ bijdrage aan de politieke filosofie ligt voornamelijk in zijn poging om een objectief en onpartijdig raamwerk te ontwikkelen voor het bedenken van sociale regels. Zijn nadruk op gelijkheid en het beschermen van de minstbedeelden contrasteert sterk met libertaire theorieën, zoals die van Robert Nozick, die de nadruk leggen op maximale individuele vrijheid zonder verplichte herverdeling. Dit maakt zijn werk bijzonder relevant in de voortdurende debatten tussen voorstanders van grotere sociale gelijkheid en voorstanders van individuele vrijheden.

Het Verschil met Utilitarisme

Een ander belangrijk aspect van Rawls’ erfenis is zijn kritiek op het utilitarisme, een andere invloedrijke theorie van rechtvaardigheid. Utilitarisme stelt dat het morele juiste handelen datgene is wat het meeste geluk voor het grootste aantal mensen oplevert. Rawls wijst dit af omdat het, volgens hem, onvoldoende oog heeft voor de rechten van minderheden. In een utilitaristisch systeem kunnen de rechten van individuen of groepen worden opgeofferd als dat de meerderheid ten goede komt. Rawls’ theorie daarentegen beschermt fundamentele rechten en vrijheden, ongeacht de gevolgen voor het algemene welzijn.

Conclusie

De rechtvaardigheidstheorie van John Rawls blijft een invloedrijke en krachtige benadering voor het nadenken over hoe samenlevingen georganiseerd moeten worden om rechtvaardig te zijn. Door de nadruk te leggen op de bescherming van fundamentele vrijheden en het belang van gelijkheid van kansen, biedt zijn theorie een solide moreel kader dat vandaag de dag nog steeds relevant is. Ondanks de kritiek die zijn werk heeft ontvangen, met name van libertaire denkers en in het licht van globale en economische veranderingen, blijft Rawls’ idee van “rechtvaardigheid als eerlijkheid” een leidend principe in het streven naar een meer rechtvaardige wereld.

Zijn principes zijn in veel hedendaagse samenlevingen terug te vinden in de vorm van sociale welvaartsprogramma’s, herverdelingsmechanismen en wetgeving die de meest kwetsbaren beschermt. In een tijd van toenemende ongelijkheid en politieke verdeeldheid biedt de rechtvaardigheidstheorie van Rawls een waardevolle leidraad voor het zoeken naar oplossingen die het gemeenschappelijke welzijn en gelijke kansen voor iedereen centraal stellen.

Bronnen en meer informatie

1. Rawls, John. A Theory of Justice. Harvard University Press, 1971.
2. Nozick, Robert. Anarchy, State, and Utopia. Basic Books, 1974.
3. Rawls, John. The Law of Peoples. Harvard University Press, 1999.
4. Wolff, Jonathan. An Introduction to Political Philosophy. Oxford University Press, 2006.
5. Afbeelding: English: Published by the Belknap Press of Harvard University Press. Photograph taken by Alec Rawls, John’s son. The portrait was uncredited on the original dust jacket, but Alec is identified as its photographer on the copyright page of the 1994 German-language first edition of the book John Rawls by Thomas Pogge., Public domain, via Wikimedia Commons