
Mortimer Jerome Adler (1902-2001) was een Amerikaanse filosoof, docent, schrijver en encyclopedist die een grote impact had op het onderwijs en de popularisering van filosofie in de 20e eeuw. Adler werkte voornamelijk binnen de Aristotelische en Thomistische tradities en was een belangrijke pleitbezorger voor de “Great Books”-beweging, die erop gericht was om werken van klassieke filosofen en denkers toegankelijk te maken voor een breed publiek. Zijn bijdragen omvatten zowel academische als populaire werken, met een focus op praktische filosofie en educatieve hervormingen.
In de loop van zijn carrière heeft Adler talrijke rollen vervuld: van professor aan de Universiteit van Chicago tot voorzitter van de redactie van de Encyclopaedia Britannica. Hij was ook oprichter van het Institute for Philosophical Research en werkte samen met prominente denkers zoals Robert Hutchins.
Inhoudsopgave
Zijn filosofische achtergrond
Adler ontwikkelde zijn filosofische ideeën door een kritische benadering van moderne denkers zoals Descartes, Hume en Kant. Hij probeerde “fouten in modern denken” te corrigeren met inzichten uit de klassieke filosofie, vooral van Aristoteles en Thomas van Aquino. Deze ambitie werd uiteengezet in zijn invloedrijke boek Ten Philosophical Mistakes (1985), waarin hij beargumenteerde dat moderne filosofie vaak belangrijke basisprincipes negeerde die in de klassieke traditie waren vastgesteld.
De relevantie van Adler vandaag
Hoewel Adler een controversiële figuur was in sommige academische kringen, heeft zijn werk een blijvende invloed gehad op het onderwijs, met name via het concept van “liberal arts”-educatie en het lezen van klassieke teksten. Zijn ideeën over hoe filosofie toegankelijk kan worden gemaakt voor een breed publiek, blijven relevant in een tijd waarin de waardering voor geesteswetenschappen afneemt.
Biografie van Mortimer J. Adler
Vroege jaren en intellectuele ontdekkingen
Adler werd geboren op 28 december 1902 in Manhattan, New York City, als zoon van Joodse immigranten uit Duitsland. Op 14-jarige leeftijd verliet hij de school en begon hij te werken als krantenjongen, maar hij keerde al snel terug naar het onderwijs via avondcursussen. Hier ontdekte hij werken van Plato, Aristoteles, en Thomas van Aquino, die een blijvende invloed op zijn denken zouden hebben.
Tijdens zijn studie aan Columbia University richtte Adler zich op filosofie en psychologie, ondanks zijn aanvankelijke plan om journalist te worden. Hoewel hij de vereiste zwemtest voor een bachelordiploma weigerde te doen, werd hij uiteindelijk door Columbia geëerd met een eredoctoraat.
Carrière en samenwerkingen
Adler’s samenwerking met Robert Hutchins aan de Universiteit van Chicago was een keerpunt in zijn carrière. Hij werd benoemd als professor in de rechtsfilosofie, ondanks tegenstand van andere filosofen aan de universiteit. Samen met Hutchins richtte hij programma’s op zoals de Great Books Foundation en het Aspen Institute, waarmee hij filosofie toegankelijk maakte voor een breed publiek.
De impact van zijn “Great Books”-benadering
De “Great Books”-beweging, geïnitieerd door Adler, promootte het lezen en bespreken van klassieke werken uit de Westerse traditie. Deze boeken werden gekozen op basis van hun blijvende relevantie en hun bijdrage aan wat hij “het grote gesprek over grote ideeën” noemde. Dit project resulteerde in de publicatie van de serie Great Books of the Western World, die nog steeds als een van zijn belangrijkste nalatenschappen wordt beschouwd.
Filosofische ideeën en educatieve hervormingen van Mortimer J. Adler
Filosofische overtuigingen van Adler
Mortimer J. Adler was een denker die zijn werk baseerde op de traditie van Aristoteles en Thomas van Aquino, terwijl hij kritisch stond tegenover de moderne filosofie. Hij geloofde dat veel filosofische fouten voortkwamen uit een verkeerd begrip van de klassieke basisprincipes. Adler streefde ernaar om deze fouten te corrigeren en filosofie toegankelijk te maken voor een breder publiek. Hieronder bespreken we enkele van zijn belangrijkste filosofische overtuigingen.
Aristotelische ethiek en het “gezond verstand”
Adler zag de Nicomachische Ethiek van Aristoteles als de basis voor een praktische, realistische benadering van moraal. Hij noemde het “de ethiek van gezond verstand,” omdat het zich richtte op deugdzaam handelen in het dagelijks leven. Volgens Adler beantwoordde Aristoteles’ ethiek alle relevante vragen van de moraalfilosofie, zonder onnodige abstracties of dogma’s.
In tegenstelling tot Immanuel Kant, die ethiek baseerde op universele plichten, geloofde Adler dat morele beslissingen afhankelijk zijn van context en gezond verstand. Dit maakt Aristoteles’ ethiek, volgens Adler, een krachtig model voor zowel individuen als samenlevingen.
Dualisme en de menselijke geest
Adler verdedigde een gematigde vorm van dualisme. In zijn visie is de menselijke geest een immaterieel aspect dat de fysieke hersenen overstijgt. Hij verwierp extreme dualistische ideeën zoals die van Descartes, maar ook reductionistische theorieën die de geest louter als een product van de hersenen beschouwden.
Adler stelde dat het verschil tussen menselijk en dierlijk gedrag fundamenteel van aard is. De menselijke capaciteit voor conceptueel denken, aldus Adler, vereist een “immateriële intellectuele component” die niet door biologie alleen kan worden verklaard.
Vrijheid en vrije wil
Adler’s diepgaande onderzoek naar vrijheid resulteerde in zijn boek The Idea of Freedom (1958). Hierin onderscheidde hij drie soorten vrijheid:
- Omstandighedenvrijheid: Vrijheid van externe dwang of beperkingen.
- Natuurlijke vrijheid: Vrije wil, of het vermogen om keuzes te maken.
- Verworven vrijheid: Het vermogen om te handelen zoals men zou moeten handelen, wat afhankelijk is van morele en intellectuele ontwikkeling.
Adler zag verworven vrijheid als de hoogste vorm, omdat het individuen in staat stelt om deugdzaam te leven.
Educatieve hervormingen: Het Paideia-programma
Adler geloofde dat onderwijs de sleutel was tot persoonlijke en maatschappelijke vooruitgang. Hij was een van de oprichters van het Paideia-programma, een curriculum dat gericht was op een brede, liberale educatie voor alle leerlingen. De naam “Paideia” is afgeleid van het Griekse woord voor “vorming” of “cultuur.”
De kernprincipes van Paideia
Adler stelde dat alle studenten, ongeacht hun achtergrond, recht hebben op een gelijkwaardige opleiding die hen voorbereidt op een leven van actieve burgerschapsdeelname en kritisch denken. Het programma rustte op drie pijlers:
- Vrije kunsten: Leren denken en communiceren via klassieke disciplines zoals logica, retorica en wiskunde.
- Geleide discussies: Studenten werden gestimuleerd om actief deel te nemen aan gesprekken over grote ideeën.
- Praktische vaardigheden: Toepasselijke kennis en vaardigheden werden geïntegreerd om studenten beter voor te bereiden op het dagelijkse leven.
Adler’s kritiek op traditioneel onderwijs
Adler bekritiseerde het Amerikaanse onderwijssysteem omdat het te veel gericht was op beroepsspecifieke vaardigheden en te weinig op intellectuele ontwikkeling. Hij stelde dat dit leidde tot een gebrek aan kritisch denken en burgerlijke betrokkenheid. Het Paideia-programma bood hier een alternatief voor door klassieke teksten en socratische dialoog centraal te stellen.
Impact van het Paideia-programma
Hoewel het programma in eerste instantie weerstand opriep, vond het uiteindelijk ingang in scholen door heel Amerika. Het werd gezien als een revolutionaire benadering die het onderwijs democratiseerde en filosofische concepten introduceerde bij een breder publiek.
Filosofie toegankelijk maken: “How to Read a Book”
Adler’s boek How to Read a Book (1940) blijft een van zijn meest invloedrijke werken. Hierin beschrijft hij methoden om teksten op een dieper niveau te begrijpen en verbanden te leggen tussen verschillende ideeën. Het boek richt zich niet alleen op academici, maar op iedereen die zijn intellectuele vaardigheden wil ontwikkelen.
De kunst van het lezen
Adler verdeelde lezen in vier niveaus:
- Elementair lezen: Het begrijpen van woorden en zinnen.
- Inspecterend lezen: Een snelle analyse van de structuur van een boek.
- Analytisch lezen: Diepgaande interpretatie en kritische beoordeling van de inhoud.
- Syntopisch lezen: Vergelijkende analyse van meerdere boeken om een breder begrip van een onderwerp te ontwikkelen.
Invloed en populariteit
Het boek was een bestseller en blijft een standaardwerk voor iedereen die klassiekers wil lezen en begrijpen. Het succes van How to Read a Book illustreert Adler’s missie om filosofie toegankelijk te maken voor een breed publiek.

Bijdragen aan Encyclopaedia Britannica en de reorganisatie van kennis
Mortimer J. Adler speelde een belangrijke rol in de herstructurering van de Encyclopaedia Britannica, een van de meest gerespecteerde naslagwerken ter wereld. Zijn werk had tot doel kennis toegankelijker en systematischer te maken, en dit weerspiegelde zijn bredere filosofie over educatie en leren.
De reorganisatie van Encyclopaedia Britannica
Adler trad in 1949 toe tot het redactieteam van Encyclopaedia Britannica en werkte als directeur van de redactionele planning voor de vijftiende editie, die in 1974 werd gepubliceerd. Hij introduceerde een revolutionaire reorganisatie van kennis door de encyclopedie in drie delen te verdelen:
- De Micropaedia: Een verzameling korte, beknopte artikelen voor snelle informatie.
- De Macropaedia: Diepgaande artikelen over complexe onderwerpen.
- De Propædia: Een gestructureerd overzicht van kennis, bedoeld om gebruikers te helpen bij het begrijpen van verbanden tussen onderwerpen.
De Syntopicon en de “102 Grote Ideeën”
Adler stelde een nieuwe index samen voor de encyclopedie, genaamd de Syntopicon. Dit was een baanbrekende poging om 102 grote ideeën uit de Westerse traditie in kaart te brengen, zoals vrijheid, rechtvaardigheid, en waarheid. Elk idee werd ondersteund door een uitgebreide lijst van verwijzingen naar werken van klassieke en moderne auteurs.
De Syntopicon was een praktische gids voor filosofisch onderzoek en een instrument voor het vinden van verbanden tussen verschillende disciplines. Dit project illustreerde Adler’s overtuiging dat filosofie niet in isolatie moet worden beoefend, maar als een deel van een breder intellectueel gesprek.
Adler en zijn theologische inzichten
Hoewel Adler tot ver in zijn leven niet-religieus was, toonden zijn werken een diepe interesse in theologie en religie. Hij stond bekend om zijn rationalistische benadering van geloofsvragen en zijn streven om religieuze ideeën filosofisch te onderbouwen.
De invloed van Thomas van Aquino
In zijn vroege jaren ontdekte Adler de werken van Thomas van Aquino, met name de Summa Theologica. Hij bewonderde de systematische en logische benadering van Aquino, die religieuze dogma’s verenigde met filosofisch denken. Dit inspireerde Adler’s eigen boeken over theologie, zoals How to Think About God (1980).
Godsbewijs en “rationele waarschijnlijkheid”
Adler geloofde dat het bestaan van God niet met absolute zekerheid kon worden bewezen, maar wel rationeel kon worden onderbouwd. In How to Think About God introduceerde hij een argument voor God als “de schepper van iets uit niets” (exnihilatie). Hij benadrukte dat dit argument, hoewel het niet tot absolute zekerheid leidde, toch een overtuigende logische basis bood voor het geloof.
Religieuze bekering
Pas op latere leeftijd omarmde Adler het christendom. In 1984 werd hij gedoopt als Episcopaliaan, en in 1999 werd hij formeel opgenomen in de Katholieke Kerk. Hij beschreef zijn bekering als een antwoord op het mysterie van het geloof: “Wat is het punt van openbaring als we alles zelf zouden kunnen begrijpen?”
De Great Books-beweging: Een filosofisch en educatief project
De Great Books of the Western World is een reeks boeken die Adler samen met Robert Hutchins heeft samengesteld om de grote werken van de Westerse filosofie, wetenschap en literatuur toegankelijk te maken. Dit project weerspiegelde Adler’s overtuiging dat het lezen en bespreken van deze teksten essentieel is voor een goed begrip van de menselijke conditie.
Selectiecriteria voor de Great Books
De originele serie, gepubliceerd in 1952, bevatte 54 delen. De selectie was gebaseerd op drie criteria:
- Het werk moest relevant zijn voor hedendaagse kwesties.
- Het moest keer op keer herlezen kunnen worden en nieuwe inzichten bieden.
- Het moest bijdragen aan “het grote gesprek” over de 102 Grote Ideeën, zoals opgenomen in de Syntopicon.
In 1990 werd een tweede editie gepubliceerd, uitgebreid tot 60 delen, met toevoegingen van 20e-eeuwse werken.
Het doel van de Great Books
Adler en Hutchins wilden met deze serie een brede educatie bevorderen, die gebaseerd was op universele ideeën en waarden. Ze geloofden dat het lezen van klassieke teksten mensen helpt kritisch te denken en beter te begrijpen wat het betekent om mens te zijn.
Invloed op onderwijs
De Great Books-reeks werd een belangrijk onderdeel van het curriculum in scholen en universiteiten, en het inspireerde talloze programma’s en seminars over de hele wereld. Adler zelf gaf les over deze teksten, niet alleen aan studenten, maar ook aan bedrijfsleiders via het Aspen Institute.
Conclusie: De nalatenschap van Mortimer J. Adler
Mortimer J. Adler was een unieke denker die zijn leven wijdde aan het toegankelijk maken van filosofie en kennis. Zijn werk combineerde intellectuele diepgang met een praktische toepassing voor het grote publiek. Hij was niet alleen een filosoof, maar ook een hervormer die de waarde van een brede, klassiek geïnspireerde educatie benadrukte.
De impact van zijn filosofische ideeën
Adler’s focus op Aristoteles en Thomas van Aquino blijft relevant voor iedereen die geïnteresseerd is in ethiek, vrijheid en de menselijke geest. Zijn verdediging van gezond verstand, gematigd dualisme en zijn onderscheid tussen verschillende soorten vrijheid bieden waardevolle inzichten voor hedendaagse filosofische debatten.
Onderwijs en de Great Books-beweging
Adler’s inspanningen om de Great Books of the Western World samen te stellen, zijn een belangrijk onderdeel van zijn erfenis. Deze werken vormen een brug tussen verleden en heden, en helpen lezers om tijdloze ideeën te begrijpen die onze beschaving hebben gevormd. Zijn Paideia-programma, met de nadruk op liberale educatie en kritische discussies, heeft een blijvende invloed gehad op onderwijsinstellingen.
Religieuze en theologische nalatenschap
Adler’s zoektocht naar rationele grondslagen voor theologie en zijn late bekering tot het christendom tonen de complexiteit en evolutie van zijn denken. Zijn werk benadrukt dat filosofie en religie elkaar kunnen aanvullen, mits benaderd met een open en kritische houding.
De blijvende relevantie van Adler’s werk
In een tijd waarin geesteswetenschappen en filosofie vaak onder druk staan, biedt Adler’s werk een krachtig tegenargument. Hij benadrukte dat filosofie niet alleen een academische bezigheid is, maar een praktische gids voor het leven kan zijn. Zijn nadruk op het lezen van klassieke teksten en zijn inspanningen om filosofie toegankelijk te maken voor een breed publiek, blijven inspireren.
Zijn ideeën zijn niet alleen relevant voor academici, maar ook voor iedereen die op zoek is naar een dieper begrip van ethiek, vrijheid, en de menselijke ervaring.
Bronnen en meer informatie
- Afbeelding 1: Courtesy Center for the Study of The Great Ideas, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
- Afbeelding 2: User:SEWilco, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
- dler, Mortimer J. (1940). How to Read a Book: The Art of Getting a Liberal Education. New York: Simon & Schuster. ISBN 978-0-671-21209-5.
- Adler, Mortimer J. (1958). The Idea of Freedom: A Dialectical Examination of the Idea of Freedom. Garden City, NY: Doubleday. ISBN 978-0-385-00724-2.
- Adler, Mortimer J. (1980). How to Think About God: A Guide for the Twentieth-Century Pagan. New York: Macmillan. ISBN 978-0-02-016022-4.
- Adler, Mortimer J., & Van Doren, Charles. (1972). How to Read a Book: The Classic Guide to Intelligent Reading. New York: Simon & Schuster. ISBN 978-0-684-83823-1.
- Adler, Mortimer J. (1985). Ten Philosophical Mistakes: Basic Errors in Modern Thought – How They Came About, Their Consequences, and How to Avoid Them. New York: Macmillan. ISBN 978-0-02-500330-4.
- Adler, Mortimer J. (1982). The Paideia Proposal: An Educational Manifesto. New York: Macmillan. ISBN 978-0-684-84188-0.
- Encyclopaedia Britannica, Inc. (1974). Propædia: Outline of Knowledge and Guide to Encyclopaedia Britannica. Chicago: Encyclopaedia Britannica. ISBN 978-0-85229-315-7.
- Adler, Mortimer J. (1990). Truth in Religion: The Plurality of Religions and the Unity of Truth. New York: Macmillan. ISBN 978-0-02-064140-2.
- Adler, Mortimer J. (1992). The Great Ideas: A Lexicon of Western Thought. New York: Macmillan. ISBN 978-0-02-500574-2.
- Adler, Mortimer J. (1977). Philosopher at Large: An Intellectual Autobiography. New York: Macmillan. ISBN 978-0-02-500490-5.
- Filosofische bronnen