Laurence Sterne: Schrijver van Tristram Shandy (1760)

Laurence Sterne (1713-1768) is een van de meest markante schrijvers van de 18e eeuw. Zijn unieke stijl en innovatieve benadering van literatuur hebben een blijvende invloed gehad op de roman als kunstvorm.

Sterne’s Vroege Jaren en Academische Vorming

Laurence Sterne werd geboren in Clonmel, Ierland, als zoon van een militair. Zijn jeugd werd gekenmerkt door voortdurende verhuizingen vanwege de militaire loopbaan van zijn vader. Dit nomadische bestaan, samen met het verlies van zijn vader aan malaria, zou een diepe invloed hebben op Sterne’s persoonlijke en literaire ontwikkeling​.

Op elfjarige leeftijd werd hij door zijn oom naar Hipperholme Grammar School gestuurd in Yorkshire. Deze periode betekende een stabilisatie in zijn opleiding en gaf hem de kans om zich intellectueel te ontplooien. Na zijn studie aan het prestigieuze Jesus College in Cambridge, behaalde hij zowel zijn bachelor- als masterdiploma​.

De Invloed van de Kerk op Sterne’s Leven en Werk

Sterne’s carrière begon in de Anglicaanse kerk, waar hij werd gewijd tot priester in 1738. Zijn vroege werk, zoals de satirische roman A Political Romance, toonde een scherpzinnigheid en bereidheid om de hypocrisie van de kerkelijke en politieke instellingen te bekritiseren. Dit leverde hem echter ook kritiek en censuur op, wat kenmerkend zou blijven voor zijn literaire carrière​.

Zijn leven als geestelijke vormde de achtergrond voor veel van zijn satirische inzichten. Door zijn observaties van menselijke tekortkomingen en institutionele absurditeiten te combineren met zijn eigen ervaringen, creëerde hij een uniek oeuvre dat zowel scherp als humoristisch was.

Het Begin van Zijn Literaire Triomfen

Sterne begon laat in zijn leven met schrijven, maar zijn debuut, The Life and Opinions of Tristram Shandy, Gentleman, publiceerde hij in 1759 op 46-jarige leeftijd. Deze roman brak met conventies door zijn experimentele stijl en fragmentarische structuur. In plaats van een lineair verhaal presenteerde Sterne een werk dat bol stond van digressies, met een sterke nadruk op de subjectiviteit van ervaring en de ambiguïteit van taal​.

De vroege volumes van Tristram Shandy werden met enthousiasme ontvangen in Londen en daarbuiten. Sterne’s humor en literaire experimenten maakten hem een ​​beroemdheid in de literaire wereld, wat hem uitnodigingen opleverde aan de elite tafels van zowel Engeland als het Europese vasteland.

Het Filosofische Fundament van Sterne’s Werk

Sterne’s romans weerspiegelen een diepgaande betrokkenheid bij de filosofische debatten van zijn tijd. Thema’s als subjectiviteit, tijd en menselijke zwakheid werden met een scherpe blik onderzocht. Zijn werk toont de invloed van denkers als John Locke en Francis Bacon, met hun nadruk op empirisme en de grenzen van kennis​.

Daarnaast verweefde Sterne zijn eigen ervaringen en emoties in zijn werk. Dit was niet alleen revolutionair in literaire zin, maar versterkte ook het idee dat persoonlijke reflecties even legitiem kunnen zijn als universele waarheden.

Tristram Shandy en de Verandering van de Roman

De Revolutionaire Structuur van Tristram Shandy

The Life and Opinions of Tristram Shandy, Gentleman wordt vaak beschouwd als een van de meest innovatieve romans van de 18e eeuw. Laurence Sterne brak met de traditionele lineaire structuur en omarmde wat hij zelf “progressieve digressies” noemde. In plaats van een chronologisch verhaal, presenteerde Sterne een fragmentarisch werk waarin het leven van de protagonist slechts sporadisch aan bod komt. Deze stijl stelde de lezer voor een uitdaging, maar zorgde ook voor vermaak en intellectuele betrokkenheid​.

De roman opent met een beschrijving van Tristram’s conceptie, maar het duurt tot het derde volume voordat zijn geboorte daadwerkelijk wordt beschreven. Deze vertraging en de vele zijpaden in het verhaal zijn meer dan literaire experimenten; ze weerspiegelen Sterne’s filosofische overtuiging dat het leven zelf chaotisch en onvoorspelbaar is. Zijn gebruik van humor, satire en typografische innovaties, zoals marmeren pagina’s en zwarte bladzijden, versterkten deze boodschap​.

Thema’s van Individualiteit en Identiteit

Een van de meest centrale thema’s in Tristram Shandy is de zoektocht naar identiteit. Sterne stelde dat persoonlijke identiteit niet statisch is, maar voortdurend wordt gevormd door ervaring en perceptie. Dit idee werd beïnvloed door John Locke’s theorieën over het zelf en herinnering. Locke stelde dat het bewustzijn van herinneringen de kern van identiteit vormt, een concept dat Sterne op speelse wijze verkent in zijn roman​.

Een ander terugkerend thema is de invloed van externe factoren, zoals familie, sociale verwachtingen en taal, op het individu. Tristram’s pogingen om zijn verhaal te vertellen worden voortdurend onderbroken, wat symbolisch is voor de moeilijkheid om controle te hebben over het eigen leven.

Humor en Satire als Filosofische Instrumenten

Sterne’s humor gaat verder dan oppervlakkige grapjes; het fungeert als een filosofisch instrument. Hij gebruikt satire om zowel de menselijke dwaasheid als de beperkingen van rationele systemen bloot te leggen. Door absurde situaties en overdrijvingen laat hij zien hoe mensen proberen structuur aan te brengen in een intrinsiek chaotische wereld​.

Bijvoorbeeld, de personages Walter Shandy en Uncle Toby belichamen twee tegengestelde benaderingen van het leven. Walter is een intellectueel die wordt geobsedeerd door abstracte theorieën, terwijl Toby een eenvoudige en praktische kijk heeft. Deze tegenstellingen illustreren de spanning tussen theorie en praktijk, een thema dat diep geworteld is in de filosofische traditie.

De Invloed van Tristram Shandy op de Literatuur

De experimentele aard van Tristram Shandy had een enorme invloed op latere schrijvers en literaire stromingen. Modernistische auteurs zoals James Joyce en Virginia Woolf zagen Sterne als een voorloper vanwege zijn nadruk op de innerlijke wereld van zijn personages en zijn innovatieve gebruik van taal en structuur. Zelfs postmoderne schrijvers zoals Thomas Pynchon en David Foster Wallace erkenden Sterne’s invloed, met name zijn bereidheid om de grenzen van de romanvorm te verkennen​.

Daarnaast was Sterne’s werk populair in Europa, waar denkers zoals Voltaire en Denis Diderot zijn werk prezen om zijn originaliteit. Zijn romans werden vertaald in verschillende talen en vonden hun weg naar de literaire kanon van meerdere landen.

Het Morele Aspect van Sterne’s Werk

Ondanks zijn speelse toon en luchtige stijl, bevat Tristram Shandy diepe morele inzichten. Sterne benadrukt de noodzaak van medeleven en empathie, waarden die hij later verder uitwerkte in zijn roman A Sentimental Journey Through France and Italy. Dit werk wordt vaak gezien als een reactie op de Verlichting, waarin rede en logica vaak werden verheven boven emotie en menselijkheid.

Met zijn oproep tot medeleven liep Sterne vooruit op de latere romantische beweging, die gevoelens en subjectieve ervaringen centraal stelde in kunst en literatuur. Zijn werk bood een tegengeluid tegen de toenemende mechanisering van het denken in zijn tijd​.

A Sentimental Journey en de Impact van Sterne’s Latere Werk

De Overgang naar Sentimentalisme

Na het succes van Tristram Shandy wendde Laurence Sterne zich tot een ander genre met zijn roman A Sentimental Journey Through France and Italy, gepubliceerd in 1768, kort voor zijn dood. Dit werk markeerde een verschuiving van satire en humor naar sentimentalisme, een literaire stroming die emoties en empathie benadrukte. Hoewel het een lichtere toon heeft dan zijn eerdere werk, behoudt het dezelfde filosofische diepgang en aandacht voor de menselijke natuur​.

In A Sentimental Journey speelt Yorick, een personage uit Tristram Shandy, de hoofdrol. De roman beschrijft zijn reizen door Europa en de ontmoetingen die hij heeft met diverse mensen. Deze ontmoetingen dienen als een reflectie op thema’s zoals medeleven, verbondenheid en de menselijke conditie.

Filosofische Thema’s in A Sentimental Journey

Sterne’s laatste werk illustreert zijn overtuiging dat emoties een centrale rol spelen in het begrijpen van de wereld en het ontwikkelen van moreel gedrag. Dit sluit aan bij de ideeën van denkers zoals Jean-Jacques Rousseau, die het belang van emoties benadrukten als bron van morele kennis. Sterne gebruikt het reizen als een metafoor voor de innerlijke reis die mensen maken om empathie en begrip te cultiveren​.

De roman biedt een kritiek op de toenemende rationalisering van de samenleving in de 18e eeuw. Terwijl de Verlichting de nadruk legde op rede en wetenschap, laat Sterne zien hoe gevoelens en subjectieve ervaringen een even belangrijk deel uitmaken van het menselijk bestaan.

Sterne en het Debat over Slavernij

Een belangrijk, vaak vergeten aspect van Sterne’s werk is zijn bijdrage aan het debat over slavernij. In 1766 ontving Sterne een brief van Ignatius Sancho, een voormalig tot slaaf gemaakte Afrikaanse schrijver en componist. Sancho vroeg Sterne om zijn invloedrijke positie te gebruiken om op te roepen tot de afschaffing van de slavenhandel​.

Sterne’s reactie, waarin hij medeleven uitdrukt met de onderdrukten, werd breed verspreid en maakte deel uit van de groeiende abolitionistische literatuur in Groot-Brittannië. Deze brief, samen met een passage in Tristram Shandy waarin de behandeling van een zwarte bediende wordt beschreven, toont aan dat Sterne bewust was van de ethische kwesties van zijn tijd en bereid was zich daarover uit te spreken.

Sterne’s Invloed op de Sentimentalisme Stroming

Sterne’s Sentimental Journey versterkte zijn reputatie als een pionier binnen de sentimentalisme beweging. Hij combineerde humor met een oprechte verkenning van emoties, wat zijn werk toegankelijk maakte voor een breed publiek. Zijn stijl beïnvloedde schrijvers zoals Goethe, die hem prees als een van de mooiste geesten van zijn tijd, en Voltaire, die Tristram Shandy “superieur aan Rabelais” noemde​.

De impact van A Sentimental Journey is ook zichtbaar in latere literaire stromingen. Het idee dat empathie en persoonlijke ervaringen centraal staan in het begrijpen van de menselijke natuur vond zijn weg naar de romantische literatuur en bleef een belangrijk thema in de moderne roman.

De Laatste Jaren van Sterne

Sterne’s gezondheid, altijd al fragiel door zijn langdurige strijd met tuberculose, verslechterde in zijn latere jaren. Hij reisde naar Frankrijk in de hoop dat het klimaat zijn toestand zou verbeteren, maar zijn ziekte bleef hem achtervolgen. Ondanks zijn fysieke zwakte bleef hij schrijven tot het einde van zijn leven. In 1768 stierf Sterne in Londen, op 54-jarige leeftijd​.

Zijn dood markeerde het einde van een korte maar briljante carrière, waarin hij de grenzen van de roman verlegde en blijvende invloed uitoefende op de literaire wereld. Zijn werk blijft een inspiratiebron voor lezers en schrijvers die de complexiteit van het menselijk bestaan willen begrijpen.

Conclusie: Sterne’s Blijvende Invloed

Laurence Sterne’s werk markeerde een keerpunt in de literatuur van de 18e eeuw. Door zijn unieke combinatie van humor, filosofie en sentimentalisme daagde hij de conventies van zijn tijd uit en zette hij de toon voor de ontwikkeling van de moderne roman. Zijn meesterwerk The Life and Opinions of Tristram Shandy, Gentleman illustreert de mogelijkheden van literatuur om de menselijke ervaring te verkennen op een manier die zowel intellectueel uitdagend als diep menselijk is.

Sterne’s Sentimental Journey benadrukte het belang van empathie en persoonlijke reflectie, wat zijn werk een prominente plaats gaf binnen de sentimentalisme beweging. Tegelijkertijd leverde zijn briefwisseling met Ignatius Sancho een belangrijke bijdrage aan het abolitionistische debat, waarmee hij zijn werk verbond aan bredere maatschappelijke kwesties.

Met zijn innovatieve stijl en diepgaande inzichten blijft Sterne een relevante figuur voor zowel literatuur als filosofie. Zijn werk inspireert schrijvers en lezers om buiten de gebaande paden te denken en de complexiteit van het menselijk bestaan te omarmen.

Bronnen en meer informatie

1. Ross, Ian Campbell (2001). Laurence Sterne: A Life. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-212235-9.
2. Sterne, Laurence. Werken van Laurence Sterne in eBook-vorm. Standard Ebooks. Beschikbaar via: https://standardebooks.org/ebooks/laurence-sterne.
3. Keymer, Thomas (2009). The Cambridge Companion to Laurence Sterne. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-84972-2.
4. Jefferson, D.W. (1951). “Tristram Shandy and the Tradition of Learned Wit”. Essays in Criticism. 1(3): 225–248. DOI:10.1093/eic/I.3.225.
5. Gratchev, Slav N.; Mancing, Howard, eds. (2019). Viktor Shklovsky’s Heritage in Literature, Arts, and Philosophy. Lanham: Lexington Books. ISBN 978-1-4985-9793-7.
6. Pfister, Manfred (2001). Laurence Sterne. Devon: Northcote House Publishers. ISBN 978-0-7463-0837-6.
7. Howes, Alan B., ed. (1971). Laurence Sterne: The Critical Heritage. London: Routledge. ISBN 978-0-415-13425-2.
8. New, Melvyn (1972). “Sterne’s Rabelaisian Fragment: A Text from the Holograph Manuscript”. PMLA. 87(5): 1083–1092. DOI:10.2307/461185. JSTOR 461185.
9. Cash, Arthur H. (1975). Laurence Sterne: The Early & Middle Years. London: Methuen & Co. ISBN 978-0-416-82210-1.
10. Large, Duncan (2017). “‘Lorenz Sterne’ among German philosophers: reception and influence”. Textual Practice. 31(2): 283–297. DOI:10.1080/0950236X.2016.1228847. S2CID 171978531.
11. Venn, John; Venn, J.A., eds. (1927). Alumni Cantabrigienses. London: Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-01751-1.
12. Filosofische bronnen